ID-EGO-SUPEREGO EN MINDFULNESS


SUPEREGO – EGO – ID en MINDFULNESS - door Oswald Knaap


Eigenlijk zonder uitzondering krijgt iedereen tijdens de opvoeding boodschappen van belangrijke volwassenen (met name ouders) dat we niet goed zijn zoals we zijn. Soms zijn die boodschappen ongenuanceerd, maar vaak ook niet zo zwart-wit als we ze als kind horen. Jonge kinderen denken en horen opmerkingen van de ouders in termen van goed/fout, daar zit, zeker op jonge leeftijd niets tussen. Als we op ons gedrag worden afgekeurd dan wordt dat niet gehoord of ervaren als ‘ik doe dit niet goed (=zoals mijn moeder wil), maar ik ben niet goed. Dat gaat dus niet meer over ons gedrag, over wat we hebben gedaan, maar over ons wezen.

Dat we waarde hebben, zijn om van te houden, gewoon omdat we een klein mensje zijn op deze wereld komt in de meeste gevallen blijkbaar niet voldoende bij ons binnen. We worden daar niet genoeg in gespiegeld, bevestigd, in elk geval blijken we meer gericht te zijn op de niet-ok-boodschappen die we horen dan op de boodschappen dat we zijn om van te houden. Daardoor gaan we ons best doen en ons proberen aan te passen om wel om van te houden te zijn, om er eenvoudigweg te mogen zijn, om goed te zijn en zo ons gevoel van waarde te ervaren. Dat gaat dan bijna zonder uitzondering over doen,. presteren.

Al met al nestelt zich in ons een 'instantie' (innerlijke stem) dat we niet goed genoeg zijn en dat we er flink tegenaan moeten om bestaansrecht te 'verdienen'. Dat is de stem van het Superego (hierna SE). Het SE is het symbool voor alle ge- en verboden in ons leven, de ‘moetens’ en de ‘mag-nietens’. We proberen aan de eisen van het SE te voldoen vanuit dat gebrek aan gevoel van eigenwaarde. SE is dus onder andere een afweer van het minderwaardigheidsgevoel waaraan we (collectief) lijden. We proberen voortdurend aan de ideaalbeelden die het SE ons voorhoudt te voldoen. Als dat niet lukt (en dat zal nooit helemaal lukken, want het SE is niet tevreden te stellen, ziet altijd wel iets dat niet deugt) ‘vallen’ we in het slechte zelf. Omdat dat een vreselijk rot gevoel oplevert (het gevoel dat we als kind hadden als we niet aan de verwachtingen van onze ouders voldeden) gaan we weer ons stinkende best doen om eruit te komen. (Of we blijven samenvallen met het slechte zelf en denken dat het toch nooit meer wat wordt met ons en trekken ons blijvend terug en belanden passiviteit of in de goot). Proberen te voldoen aan de eisen van het SE is dodelijk voor onze levenslust: het put ons uit en (in psychologische termen) het castreert ons: het haalt alle levendigheid, alle sjeu uit ons leven. Juist doordat we nooit aan de eisen van het SE kunnen voldoen voedt het voortdurend (en onbewust) ons slechte zelfbeeld: "Zie je wel ik kan het niet, ik ben dom, een trut/slappe zak" enz.

Het is dus belangrijk om het SE en het slechte zelf in onszelf te herkennen en er een mening over te vormen (vergelijkbaar met wat de Rationeel Emotieve therapie – RET – doet, het uitdagen van irrationele gedachten en houdingen). Want degene die die mening heeft ben jij, is jou 'ik', jouw 'Zelf', het ego. Dan ben je zelf weer aan het stuur, want als je je laat leiden door de ideaalbeelden van het SE of door het slechte zelf dan ben jij niet aan het woord, maar wordt je geleid door verinnerlijkte stemmen van je ouders enz. Het vraagt veel wakkerte en bewustzijn om het SE (en slechte zelf) te gaan herkennen in je dagelijks leven. Die ideaalbeelden zijn altijd de beelden van anderen (ouders o.a.), hoe die wilden dat jij zou zijn. Alleen door die twee te herkennen kun je leren er los van te komen en je eigen leven te gaan leiden, vanuit jouw eigen kleur, vorm.

SE wordt geactiveerd op plekken waar geen ‘ik’, geen ‘Zelf’ is ontwikkeld doordat we daar niet gespiegeld zijn vroeger. We weten dan niet wie we zijn in een bepaalde situatie, er is (onbewust) een gevoel van niet weten, van leegte op een bepaald moment. Dat is heel praktisch, we weten gewoon niet wat we willen of hoe we in een bepaalde situatie moeten handelen. Omdat dat vanuit ons kindzijn heel bedreigend is, neemt het SE het van ons (ik) over, het neemt de leiding waar wij geen vaardigheden hebben kunnen ontwikkelen om aan het stuur te staan. Daarom is het zo belangrijk om het SE te gaan herkennen: degene die het herkent is het ‘ik’ en die staat op het moment van herkenning weer aan het stuur. De volgende stap is dan dat je je een mening vormt over de SE-boodschap, dat zorgt voor een versterking van het ego. Daar je eigen koers gaan varen die gebaseerd is op jouw mening, wat jij ervan vindt is de volgende stap. En als je het niet weet, je dat dan realiseren, vanuit een volwassen positie is er niets mis als je even niet weet wat te doen of wat je zou willen.

Op elke SE-boodsdchap is een NEE-reactie, een activering van het Id. Dat is onze dierlijke, instinctmatige kant, tegenwoordig zouden we zeggen onze hersenstam (reptielenbrein) en ons limbisch systeem (zoogdierbrein). Er zal in ons dus ook een beweging plaatsvinden die het SE gaat saboteren, bijvoorbeeld in de vorm van uitstellen, te laat komen. Of, als we rust willen en even onder het juk van SE uit willen, dan kunnen we ook gaan roken, drinken, de hele avond al zappend onderuit op de bank met een zak chips.

Het zal duidelijk zijn wat het SE van al deze dingen vindt! Dat zal dat allemaal keihard afwijzen, we vinden onszelf weer slap, stom enz. Als we dit gevecht tussen het SE en het Id niet in ons bewustzijn krijgen dan zijn we een speelbal van deze twee subpersoonlijkheden. Dan is er een voortdurend gevecht tussen deze twee in ons gaande waarvan we na korte of langere tijd uitgeput raken. Het is dus belangrijk dat wij, ons ‘ik’ weer de leiding neemt.

Tot slot: de SE-boodschappen zijn meestal goed bedoeld: onze ouders proberen ons ermee te beschermen tegen 'erbuiten vallen' in de maatschappij. Maar het zijn wel boodschappen die voortkomen uit hun verleden, hoe zij dingen hebben ervaren. Het is dus goed om te gaan kijken wat je van die boodschappen vindt, of je denkt dat en onderzoekt of ze voor jou ook geldig zijn. Meestal kom je dan tot heel andere conclusies.

En dat die boodschappen vaak goed bedoeld zijn wil niet zeggen dat je niet razend kunt zijn op je ouders. Ook dat leeft ook in ons.

Vraag : Eens kijken of ik het begrijp wat ik net las, om het concreet te maken:

Zoals ik me nu vandaag speciaal voel in mijn situatie, dan kan ik makkelijk
denken: 'ik ben bang, alleen, ik kan het niet aan', dat is meer het
innerlijke gekwetste kind, en als ik dan ga denken dat ik dit niet mag
voelen, beter en sterker moet zijn, dan is dát het superego?

En het ego zou zeggen: 'je mag dit voelen, het is deel van je maar realiseer
je dat het oud is en niet meer waar, je bent nu volwassen, wat kan er
gebeuren', ..............maar om in die ego kracht te gaan, het is wel erg
makkelijk om er niet in te zitten! Dat het kind of het superego met me op
de loop gaat........

antwoord :

Ja, dat je die angst (van het kind) niet mag voelen, dat is superego. Daar
komt altijd een 'Id' reactie  op (woede, uitstellen, eten, bv elke avond een
grote zak chips, veel drinken, te laat komen enz.). Al die id-dingen kunnen
ook echt 'lekker' voelen (kont tegen de krib, ze bekijken het maar), maar je
kunt waarschijnlijk hoe het superego reageert als je (weer) twee zakken
chips naar binnen hebt gewerkt, of (weer) iets loopt uit te stellen. Die
springt daar boven met de boodschap dat dat slecht is van je enz. Zo zit je
snel gevangen in het reactieve geharrewar tussen het superego en het id.
Allebei zijn ze niet die volwassene die we ook zijn. Het is fijn als die aan
het stuur gaat komen en dat spel in de gaten heeft, want dan kun je eruit
stappen.

Het ego zou inderdaad zeggen wat je schrijft, met uitzondering van "Je mag
dit voelen", want van wie mag dat dan? Dan creëer je i.p.v. superego of id
een 'Goede Moeder' in jezelf, weer een subpersoonlijkheid erbij. Het ego zou
zeggen: "Ik voel nu angst, dat is de angst die ik als kind heb gevoeld,
pffff, dat valt niet mee zeg. Dat voelt heel dreigend. OK, waar precies ben
ik bang voor? Welke ramp zou er kunnen gebeuren (kijken of je kunt voelen
waar je bang voor bent) en dan: en wat zou er nu kunnen gebeuren, nu ik
volwassen ben?"

Mindful zijn kun je de hele dag doen (moet niet = superego, maar is een
uitnodiging om er af en toe aan te denken). Dus wat je schrijft: "Hé, ik ben
opeens bang, ik voel me alleen" dat is mindful zijn. Dus per moment in de
gaten hebben wat er in jou en buiten jou speelt. Welke gewaarwordingen er
zijn, of dat nou een geluid is of een gevoel.

Onvoorwaardelijk vriendelijk zijn naar jezelf is een andere oefening. Kun je
ook doen en dan wel mindful blijven: als het je dan niet lukt om vriendelijk
naar jezelf te zijn dan merk je dat op, is dat wat er op een bepaald moment
is. Dan ga je niet duwen en trekken om wèl vriendelijk naar jezelf te
worden, maar je laat het bij het opmerken. Als superego zich meldt, bv in de
vorm van: "Ga je vriendelijk voor jezelf zitten zijn? Wat is dat voor slap
gedoe? Kom op, ga eens wat doen, want hier schiet je niets mee op enz." dan
merk je dat op. En dat wat dat opmerkt is je volwassen zelf die mindful is
en per moment ziet wat er gaande is in jou. Als je dan aandachtig blijft dan
zou je de volgende stap kunnen maken: "Hé daar heb je superego, die stem ken
ik wel, wat vind ik eigenlijk van die stem/boodschap? Ik vind het
overdreven, ik wil (!)oefenen met die vriendelijkheid. Ik kijk wel of dat nu
lukt of niet, maar ik wil er wel mee gaan oefenen. Dus hou je kop maar
superego, ik ga het doen" enz. Het klinkt misschien raar, maar het is echt
heel behulpzaam om een dialoog te starten met die stem, of het nou om
superego of id gaat (die laatste heeft vaak niet zoveel woorden, maar die
meldt zich vooral in gevoelens van lekker/niet lekker. Het Id stamt uit een
vroegere tijd als kind, waar we nog geen taal hadden, waar we alleen
lust/onlust gevoelens hadden en ons vooral bezighielden met het vermijden
van onlust, en dat doen we eigenlijk in een eerste reactie nog steeds).
Dus alles wat we doen, ook in de sessies heeft als basis aandachtig/mindful
zijn. Zonder mindfulness zitten we in onze patronen, leven we op de
automatische piloot. En dan kun je nooit iets veranderen in je leven.
Mindfulness/aandacht/wakkerte is de basis van al het persoonlijke
ontwikkelingswerk.

Op de site van Jan Geurtz vindt je interessante video's die aansluiten bij dit onderwerp.